Wiejskie szkolnictwo elementarne

[48] Położona kilkanaście kilometrów na zachód od Torunia - wieś Górsk (niem. Gurske, łac. Gorzk) może poszczycić się ponad 400-letnią, udokumentowaną historią szkolnictwa. Pierwsze ślady edukacji sięgają średniowiecza i związane są z początkami Torunia lokowanego w 1233 r. na terenie obecnych wsi Stary Toruń i Górsk. Prawdopodobnie do 1363 r. przy miejscowym kościele pod wezwaniem Jana Chrzciciela istniała szkółka parafialna. Są to jednak tylko przypuszczenia, a pierwsza wzmianka o szkolnictwie pochodzi z łacińskiego przywileju Henryka Dusemera z 1346 r. Wielki mistrz krzyżacki, uposażając kościół w Starym Toruniu trzema wsiami: Górskiem, Smolnem i Przysiekiem nakazał chłopom utrzymanie szkolnika i wypłatę 2 grzywien rocznie, co stanowiło równowartość lichego konia.

Niestety, aż do końca XVI w. nie zachowały się przekazy o rozwoju szkół. Nowy etap otworzyło sprowadzenie osadników olendarskich z Fryzji (Holandia) do Starego Torunia (1574) i Górska (1594) oraz rozszerzenie się protestantyzmu w posiadłościach wiejskich Torunia, do których należały obie wsie. Publikacje niemieckie podają, że pierwsza szkoła w Górsku powstała w 1672 r. Na podstawie prac polskich i własnych badań uważam, że jej powstanie należy cofnać o kilkadziesiąt lat, to jest do 1600-1601 r., co było związane ze sprowadzeniem do Starego Torunia (1574) i Górska (1594) holenderskich kolonistów - mennonitów, zwalczanych nie tylko przez kościół katolicki, ale również przez protestantów. Dbali oni o to, aby w każdej miejscowościistniała szkoła, w której uczono przede wszystkim zasad wiary. Niestety, żródła nie przekazały nam, gdzie odbywała się nauka. Kolejny ślad istnienia szkoły odnajdujemy w pierwszym zbiorze powinności (wilkierzu) dla Górska z 1605 r., opracowanym przez Henryka Strobanda (1548-1609), burmistrza i reorganizatora szkolnictwa w Toruniu. W artykule II wilkierza zapisano: "każda miejscowość powinna posiadać szkołę i opłacać nauczyciela, który również jako pisarz jest na usługach duchownego [pastora]". Przypuszczam, że podstawą do napisania tego postępowego artykułu była walka ze szkolnictwem katolickim (szkoły w Czarnowie i Łażynie), a przede wszystkim edukacją mennonicką, rozprzestrzeniająca się w Starym Toruniu, Górsku, Szerokim, Złejwsi, Pędzewie, Czarnym Błocie i Czarnowie.

Nie wiedamo, czy polecenie z 1605 r. o budowie szkoły w Górsku zostało zrealizowane, gdyż na zachowanej mapie z 1612 r. nie oznaczono budynku szkoły. Być może naukę prowadzono w zbudowanym rok póżniej zborze protestanckim, służącym kalwinom i braciom czeskim, bądżwcześniej w jednym z domów. Przypuszczam, ż pierwsza szkoła - zgodnie z późniejszą tradycją - stała niedaleko kościołai została wraz z nim spalona w 1658 r. przez wojska litewskie, w okresie "poopu" szwedzkiego. Spalenie wsi i zubożenie mieszkańców spowodowało, iż nową szkołęzbudowano dopiero w 1672 r. z inicjatywy pastora Dawida Gerlacha (1669-1681), pochodzącego ze Śmigla. W jednejz prac niemieckich zachował się jej opis: "był to najpierwnędzny domek pokryty strzechą, malutkimi okienkami i drzwiami skrzydłowymi, z których górna połowa wpuszczała światło dzienne". Pierwszym, długoletnim nauczycielem w Górsku był Holender Manasse Mimer, który sprawował swa funkcję do końca I poł. XVII wieku.

Niewiele wiemy o ówczesnym funkcjomowaniu szkoły. Z niektórych publikacji poświęconych szkolnictwu można dowiedzieć się, że naukę związaną z życiem religijnym rozpoczynano w lutym. Tak było w mistach. Jednak na [49] przykładzie Górska, ośrodka wiejskiego, należy stwierdzić, że głównymi czynnikami decydującymi o rozpoczęciu roku szkolnego były prace rolne i zjawiska klimatyczne. Co więcej, data rozpoczęcia roku szkolnego była ruchoma.

Abschrift wird fortgesetzt!